جبل الرحمة
جَبَلُ الرَّحمَه کوه کوچکی در عرفات در نزدیکی مکه است. امام حسین(ع)، دعای عرفه را در دامنه آن خوانده است
موقعیت جغرافیایی
«جبل الرحمه» نام کوهی در شمال شرقی عرفات، و در ۱۰ کیلومتری مکه است که از سطح دریا ۳۴۰ متر یا ۳۷۲ متر ارتفاع دارد. این کوه از دیگر کوه‌هایی که آن منطقه را در حصار خود گرفته، مستقل است و از پاره‌سنگ‌های جدا از هم تشکیل شده است.
بالاى كوه، استوانه‌اى به ارتفاع ۴ متر و عرض ١/٨٠ متر قرار دارد كه از دور ديده مى‌شود. در مراسم عرفات چراغ و قنديل بر آن آويزان مى‌كردند تا راهنماى زائران و كاروان‌ها باشد.
نام‌های مختلف
از این کوه با نام‌های متعدد یاد شده است؛ همچون: عرفه عرفات، جبل ألال، یا إلال به سبب مشاهده شدن سراب در روزهای گرم بر فراز آن یا به این سبب که حاجیان با دیدن این کوه شتابان حرکت می‌کنند تا به موقف برسند نابِت، به معنای روییدنی جبل الدعاء، به جهت قرائت دعا پیرامون آن و «قُرَین»؛ به معنای شاخ کوچک.
بناهای مرتبط
گزارش برخی از سفرنامه‌نویسان از وجود مسجد و گنبدی بر فراز این کوه به نام ام سلمه در سده ششم ق. حکایت دارد. این مسجد بعدها در سال ۱۰۷۳ق. در حکومت سلطان محمد عثمانی (حکومت:۱۰۵۸-۱۰۹۹ق.) سنگ‌فرش شد. پیرامون مسجد مشرف بر پهنه عرفات بود و در جهت قبله آن دیواری وجود داشت که محراب‌هایی برای نماز در آن ساخته بودند. در سمت چپ دامنه این کوه به سوی کعبه، خانه‌ای کهنه منسوب به حضرت آدم(ع) و در طرف چپ این خانه، صخره‌هایی وجود داشته که موقف پیامبر(ص) در نزدیک آن گزارش شده است.
وقوف حاجیان در عرفات کنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌های گوناگون اقداماتی برای آب‌رسانی به حاجیان در این مکان انجام شود. زبیده (م.۲۱۶ق.)، همسر هارون الرشید، قناتی از چشمه نعمان به عرفات و جبل الرحمه کشید و از آن جا نیز راهی گشود تا آب به آبگیرهای عرفات برسد. برای آسانی صعود بر این کوه، در پیرامون آن پله‌هایی ساخته شده است؛ تعداد این پله‌ها را در یک طرف ۱۷ و در دو طرف دیگر ۱۰پله شمرده‌اند.
سرور بن مساعد، حاکم مکه در سال ۱۱۸۶ق. قصری شکوهمند بر دامنه جبل الرحمه بنا نهاد که پیش و پس از وی نظیر نداشت و از آثار و ویرانه‌های آن به سال ۱۳۷۷ق. گزارش شده است. ناصر خسرو از فردی نامعلوم که وی را پسر شاد دل، امیر عدن، دانسته یاد کرده و از ساخت چهار طاقی بزرگ بر این کوه که بر گنبد آن چراغ‌ها و شمع‌های بسیار قرار می‌داده‌اند، سخن گفته است. به گزارش وی، این بنا از دو فرسنگی دیده می‌شد. در گذشته، هنگام مراسم عرفات، چراغ و قندیل بر آن آویزان می‌کردند تا راهنمای زائران و کاروان‌ها باشد. اکنون ستونی مکعب شکل به ارتفاع ۴ متر و عرض ۸۰/۱ متر بر بالای آن قرار دارد که از دور دیده می‌شود.
محل دعا و تضرع
در پایین این کوه و جایی که بعدها مسجدی کوچک با نام «مسجد الصخرات» ساخته شد، پیامبر(ص) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) تا هنگام غروب وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت. از این رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند. این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم(ع) دانسته‌اند.
به گزارشی، پیامبر(ص) خطبه حجة الوداع را در ۹ ذی‌الحجه سال دهم قمری . و امام حسین(ع) نیز دعای روز عرفه را کنار این کوه قرائت کردند.
از دیدگاه فقه امامیه، صعود به کوه عرفه هنگام وقوف در عرفات مکروه است اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه کوه به پیروی از پیامبر(ص) کاری نیکو دانسته شده است. اهل سنت نیز همانند شیعیان، وقوف بر این کوه را خلاف سنت دانسته و از استحباب وقوف در موقف پیامبر(ص) سخن گفته و خواندن دعا هنگام دیدن این کوه را مستحب شمرده‌اند. تنها برخی همچون طبری و ماوردی، صعود بر این کوه را مستحب شمرده‌اند.
امروزه شماری فراوان از زائران، از کوه جبل الرحمه بالا می‌روند و گاه این کوه چندان از حاجیان سفیدپوش پر می‌شود که از فاصله دور مانند یک کوه برفی خودنمایی می‌کند. یادداشت‌های فراوان به زبان‌های گوناگون روی سنگ‌های جبل الرحمه نوشته شده است. پیرامون این کوه، بسیاری از دستفروش‌ها انگشتر و تسبیح و دیگر خواستنی‌های زائران را عرضه می‌کنند. موقف حاجیان ایرانی نزدیک همین کوه قرار دارد.
پانویس
- ↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۲۶۳
- ↑ التاریخ القویم، ج۵، ص۳۲۶
- ↑ التاریخ القویم، ج۱، ص۶۴؛ ج۳، ص۴۳۵
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵؛ رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۵
- ↑ قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۱.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۱۳؛ معجم البلدان، ج۱، ص۲۴۳؛ الرحلات المغربیه، ص۳۱۶
- ↑ اثارة الترغیب، ج۲، ص۴۳۶؛ تاریخ المستبصر، ص۲۸؛ التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۱۳؛ شرف المصطفی، ج۳، ص۱۰۱؛ معجم البلدان، ج۱، ص۲۴۳
- ↑ الاماکن، ص۸۲؛ اوضح المسالک، ص۴۶۸
- ↑ معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۶-۷۷
- ↑ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۱۱۰؛ المعالم الاثیره، ص۳۲
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۹۴
- ↑ معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۷
- ↑ المجموع، ج۸، ص۱۱۲؛ عدة الانابه، ص۷۱
- ↑ الاستبصار، ص۳۵
- ↑ معجم معالم الحجاز، ج۹، ص۷
- ↑ معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۲۶
- ↑ الاستبصار، ص۳۵؛ رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵
- ↑ تحصیل المرام، ج۱، ص۴۰۹
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵؛ رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۹
- ↑ تحصیل المرام، ج۲، ص۶۱۲
- ↑ الکامل، ج۱۱، ص۳۰۸؛ رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵
- ↑ الاستبصار، ص۳۵
- ↑ تاریخ مکه، ص۴۴۱
- ↑ تاریخ مکه، ص۴۴۷
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۳۹
- ↑ مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۴، ۳۳۵؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱
- ↑ التاریخ القویم، ج۳، ص۳۲۶
- ↑ التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲؛ ج۴، ص۳۱۷
- ↑ رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۵؛ رحلة ابن جبیر، ص۱۳۴
- ↑ التاریخ القویم، ج۵، ص۳۴۱
- ↑ نک:التاریخ القویم، ج۳، ص۲۱۰
- ↑ الذریعه، ج۸، ص۱۹۳
- ↑ مستند الشیعه، ج۱۲، ص۲۲۱؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۵۹
- ↑ فتاوی السبکی، ج۱، ص۲۸۷؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۲۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۵۳۳
- ↑ صحیح مسلم، ج۸، ص۱۸۵؛ المجموع، ج۸، ص۱۱۲؛ البحر الرائق، ج۲، ص۵۹۵
- ↑ تبیین الحقائق، ج۲، ص۲۳
- ↑ المجموع، ج۸، ص۱۱۲
- ↑ با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۴۵
- ↑ به سوی ام القری، ص۱۲۷
منابع
- اثارة الترغیب:محمد بن اسحق الخوارزمی (م.۸۲۷ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق
- اخبار مکه:الازرقی (م.۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق
- اخبار مکه:الفاکهی (م.۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت،دار خضر، ۱۴۱۴ق
- الاستبصار فی عجائب الامصار:نویسنده مراکشی (م. قرن۶ق.)، به کوشش سعد زغلول، بغداد،دار الشؤون الثقافیه، ۱۹۷۶م
- الاماکن:محمد بن موسی الحازمی (م.۵۸۴ق.)، به کوشش حمد الجاسر،دار الیمامه، ۱۴۱۵ق
- اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک:محمد بن علی البروسی (م.۹۹۷ق.)، به کوشش عبدالرواضیه، بیروت،دار المغرب الاسلامی، ۱۴۲۷ق
- البحر الرائق:ابونجیم المصری (م.۹۷۰ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
- بقیع الغرقد:محمد امین امینی (م.۱۳۴۱ق.)، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق
- به سوی ام القری:رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۳ش
- التاریخ القویم:محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت،دار خضر، ۱۴۲۰ق
- تاریخ المستبصر:یوسف بن المجاور (م.۶۹۰ق.)، به کوشش ممدوح حسن، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۹۹۶م
- تاریخ مکه:احمد السباعی (م.۱۴۰۴ق.)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره:اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش
- تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق:عثمان بن علی الزیلعی (م.۷۴۳ق.)، قاهره،دار الکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق
- تحصیل المرام:محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق.)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق
- جواهر الکلام:النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- الذریعة الی تصانیف الشیعه:آقا بزرگ تهرانی (م.۱۳۸۹ق.)، بیروت،دار الاضواء، ۱۴۰۳ق
- الرحلات المغربیة و الاندلسیه:عواطف محمد یوسف نواب، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۷ق
- رحلة ابن بطوطه:ابن بطوطه (م.۷۷۹ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق
- رحلة ابن جبیر:محمد بن احمد (م.۶۱۴ق.)، بیروت،دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م
- سفرنامه ناصر خسرو:ناصر خسرو (م.۴۸۱ق.)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش
- شرف المصطفی:ابوسعید عبدالملک النیشابوری (م.۴۰۷ق.)، مکه،دار البشائر الاسلامیه، ۱۴۲۴ق
- صحیح مسلم بشرح النووی:النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت،دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق
- عدة الانابه فی اماکن الاجابه:عبدالله بن ابراهیم میرغنی (م.۱۲۰۷ق.)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبة المکیه، ۱۴۲۹ق
- الغدیر:الامینی (م.۱۳۹۰ق.)، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش
- فتاوی السبکی:تقی الدین السبکی (م.۷۵۶ق.)، بیروت،دار المعرفه
- فرهنگ اعلام جغرافیایی تاریخی در حدیث و سیره نبوی:محمد محمد حسن شراب، ترجمه:شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش
- الکامل فی التاریخ:علی ابن اثیر (م.۶۳۰ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۳۸۵ق
- المجموع شرح المهذب:النووی (م.۶۷۶ق.)،دار الفکر
- مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۷۳۹ق.)، بیروت،دار الجیل، ۱۴۱۲ق
- مرآة الحرمین:ابراهیم رفعت پاشا (م.۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق
- مستند الشیعه:احمد النراقی (م.۱۲۴۵ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق
- معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۹۹۵م
- معجم معالم الحجاز:عاتق بن غیث البلادی،دار مکه، ۱۴۰۱ق
- مواهب الجلیل:الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
- وسائل الشیعه:الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.